สถานที่แห่งศรัทธา > โบสถ์พราหมณ์

พาชมพระคเณศที่เก่าที่สุดในเอเชียอาคเนย์

ณ โบสถ์พราหมณ กทม. (ตอนที่ 1 )

สวัสดีครับ วันนี้กระผมนาย aksorn ขอพาเพื่อนๆพี่ๆชาวบอร์ดพิพิธภัณฑ์ฯทุกท่านไปกราบสักการะองค์พระคเณศ ณ สถานที่สำคัญอีกแห่งหนึ่งในกรุงเทพมหานคร ซึ่งได้รับการยอมรับว่าเป็นสถานที่ประดิษฐานเทวรูปที่มีอายุเก่าแก่ที่สุดในภูมิภาคเอเชียอาคเนย์ และมีความงดงามที่สุดอีกแห่งหนึ่งในประเทศไทย

เสาชิงช้าและวัดสุทัศน์เทพวรารามสองสถานที่สำคัญซึ่งอยู่ไม่ไกลจากเทวสถาน โบสถ์พราหมณ์

สำหรับสถานที่ที่ผมได้เกริ่นมานี้ ตั้งอยู่ไม่ใกล้ไม่ไกลจากเสาชิงช้า และวัดสุทัศนเทพวราราม อันเป็นสัญลักษณที่สำคัญซึ่งเป็นที่รู้จักของทั้งชาวไทยและชาวต่างชาติ มาถึงตรงนี้หลายท่านคงจะพอเดาได้แล้วว่าผมกำลังจะแนะนำถึงสถานที่ใด ครับ สถานที่นั้นคือ เทวสถาน หรือที่รู้จักในอีกชื่อหนึ่งว่า โบสถ์พราหมณ์ กรุงเทพมหานคร ซึ่งหลายท่านอาจจะได้มีโอกาสเดินทางไปสักการะเทวรูปพระเป็นเจ้าที่สำคัญประจำเทวสถานแห่งนี้แล้ว แต่สำหรับอีกหลายๆท่านที่ยังไม่มีโอกาส ก็ไม่ต้องเสียใจไปนะครับ ยังไงก็ขอเชิญมาสัมผัสอีกประสบการณ์หนึ่งผ่านตัวหนังสือที่กระผมจะรับอาสาพาทุกท่านไปเยี่ยมชม ก่อนที่ท่านจะได้เดินทางไปด้วยตัวเองครับ

บริเวณด้านหน้าเทวสถาน จะมองเห็นศาลพระพรหมและสถานพระอิศวร์ที่อยู่ด้านหลัง

เทวสถาน โบสถ์พราหมณ์ ตั้งอยู่เลขที่ ๒๖๘ ถนนบ้านดินสอ แขวงเสาชิงช้า เขตพระนคร กรุงเทพมหานคร สร้างขึ้นใน ปี พ.ศ.๒๓๒๗ ตรงกับรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช หลังจากที่สถาปนากรุงรัตนโกสินทร์ได้สองปี โดยสร้างขึ้นเพื่อใช้เป็นสถานที่ประกอบพระราชพิธีสำคัญประจำพระนคร อาทิ พระราชพิธีตรียัมปวาย-ตรีปวาย เป็นต้น ประกอบด้วยอาคารก่ออิฐถือปูนทรงไทย สามหลัง หันหน้าไปทางทิศตะวันออก มีกำแพงก่ออิฐถือปูนล้อมรอบบริเวณเทวสถาน มีประตูทางเข้าด้านหน้าหนึ่งประตู โดยอาคารทั้งสามหลัง ได้แก่

สถานพระอิศวร หรือโบสถ์ใหญ่ ตั้งอยู่ทางทิศใต้ ถือเป็นอาคารที่ใหญ่ที่สุดในบรรดาอาคารทั้งสามหลัง ภายในประดิษฐานเทวรูปพระอิศวรองค์ใหญ่รายล้อมด้วยเทวรูปขนาดต่างๆอีกหลายสิบองค์ ใช้เป็นสถานที่ประกอบพระราชพิธีตรียัมปวายและพิธีสำคัญอื่นๆ

บรรยากาศภายในสถานพระอิศวร(ในช่วงที่มีการประกอบพระราชพิธีตรียัมปวาย)

สถานพระคเณศ หรือโบสถ์กลาง เป็นอาคารขนาดย่อมลงมาจากสถานพระอิศวร ตั้งอยู่ตรงกลางระหว่างสถานพระอิศวรและสถานพระนารายณ์ ภายในประดิษฐานเทวรูปพระคเณศบนแท่นคล้ายฐานชุกชีรวมทั้งหมด ๕ องค์

บรรยากาศภายในสถานพระคเณศ

สถานพระนารายณ์ หรือที่เรียกว่า โบสถ์ริมตั้งอยู่ริมสุดทางทิศเหนือ ภายในมีบุษบกสามหลัง ประดิษฐานเทวรูปพระนารายณ์ พระลักษณมี พระมเหศวรี ใช้ประกอบพระราชพิธีตรีปวาย

บรรยากาศภายในสถานพระนารายณ์ เป็นบุษบกสามหลังที่ประดิษฐานเทวรูปสำคัญ

นอกจากนี้บริเวณลานด้านหน้าสถานพระอิศวร ประดิษฐานเทวรูปพระพรหมภายในศาลกลางบ่อน้ำ เยื้องไปทางด้านขวาของตัวศาล เป็นเขาไกรลาศจำลองประดิษฐานเทวรูปพระอิศวรและพระคเณศขนาดเล็ก ส่วนทางด้านหลังโบสถ์ทั้งสาม เป็นหอเวทย์วิทยาคม ซึ่งเป็นอาคารก่ออิฐถือปูนสองชั้น ปัจจุบันใช้เป็นที่ทำการของคณะพราหมณ์และเป็นห้องสมุดประจำเทวสถาน โบสถ์พราหมณ์

ศาลพระพรหมที่พระราชครูวามเทพมุนี สร้างขึ้นในวโรกาสที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเจริญพระชนมายุครบสามรอบ พ.ศ.2514

เขาไกรลาศจำลองประดิษฐานเทวรูปพระอิศวร

โดยกรมศิลปากรได้ขึ้นทะเบียนเทวสถานให้เป็นโบราณสถานสำคัญของชาติ ซึ่งประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ ๖๖ ตอนที่ ๖๔ เมื่อวันที่ ๒ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๙๒ ครับ

พาชมพระคเณศที่เก่าที่สุดในเอเชียอาคเนย์

ณ โบสถ์พราหมณ กทม. (ตอนที่ 2 )

หลังจากได้รับทราบข้อมูลทั่วไปของเทวสถาน โบสถ์พราหมณ์แล้ว ทีนี้ผมก็ขอพาทุกท่านเข้าสู้สถานที่สำคัญอันเป็นจุดมุ่งหมายของเราในวันนี้ นั่นก็คือ สถานพระคเณศ ซึ่งเป็นอาคารหลังคาคลุม สร้างด้วยอิฐถือปูน มีเพิงกั้นที่ด้านสกัดทั้งด้านหน้าและด้านหลัง อย่างที่เรียกว่า “บังสาด” โดยทั้งตัวโบสถ์และหน้าบันไม่มีการประดับลวดลาย เพียงแต่ทาสีขาวและหลังปูหลังคาด้วยกระเบื้องสีเขียวไว้เท่านั้น

เมื่อเข้าสู่ภายในสถานพระคเณศ ท่านจะพบกับบรรยากาศที่เข้มขลัง ซึ่งแฝงอยู่ในความเรียบง่าย สบายตาของการตกแต่งภายใน เนื่องจากภายในสถานพระคเณศไม่มีการประดับหรือวาดภาพจิตรกรรมฝาผนังใดๆทั้งสิ้น มีเพียงแต่การทาผนังด้วยสีขาว และทาเพดานด้วยสีแดงประดับลายดาวเพดานสีทองเท่านั้น

ลักษณะทางสถาปัตยกรรมที่เรียบง่ายหากแต่แฝงไว้ด้วยความศักดิ์สิทธิ์และเข้มขลัง

พระคเณศที่ประดิษฐานอยู่บนฐานคล้ายกับฐานชุกชีภายในสถานพระคเณศ มีจำนวนทั้งสิ้น ๕ องค์ แต่ไม่ปรากฏหลักฐานว่าเคลื่อนย้ายมาจากที่ใด แต่สันนิษฐานว่าบางองค์อาจจะมีการนำมาจากเทวสถาน โบสถ์พราหมณ์ จังหวัดนครศรีธรรมราช โดยพระคเณศองค์ที่ประดิษฐานไว้เป็นองค์ประธานนั้นร้างมาจากโลหะสำริด ส่วนสี่องค์ที่เหลือสร้างมาจากศิลา ซึ่งแต่ละองค์มีลักษณะที่สำคัญดังนี้

องค์แรก เป็นเทวรูปพระคเณศที่ทำด้วยศิลาสีน้ำตาลอมชมพู ความสูงประมาณ ๗๐ ซม. ประทับนั่งท่ามหาราชลีลา โดยชันพระชานุซ้าย ซึ่งลักษณะเช่นนี้พบได้ไม่มากนัก มีสองพระกร (ซึ่งชำรุด) จากลักษณะทางประติมานวิทยาแสดงให้เห็นว่าเป็นพระคเณศปางโยคะ สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นรูปเคารพของนักบวชที่สร้างขึ้นมา เพื่อขจัดอุปสรรคในการบำเพ็ญโยคะ มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๒ ถือว่าเป็นเทวรูปพระคเณศที่มีความเก่าแก่ที่สุดในเอเชียอาคเนย์

เทวรูปพระคเณศศิลาสีน้ำตาลที่ได้รับการกล่าวถึงว่ามีความเก่าแก่ที่สุดในภูมิภาคเอเชียอาคเนย์

องค์ที่สอง เป็นเทวรูปพระคเณศที่ทำจากศิลาดำ มีความสูงประมาณ ๙๐ ซม. ประทับนั่งขัดสมาธิอย่างหลวมๆ พระบาทขวาทับพระบาทซ้ายบนแท่นสี่เหลี่ยม มีสี่พระกร ถือ ปาศะ อังกุศะ ทันตะ และขนมโมทกะ โดยมีงวงซึ่งห้อยลงมาทางด้านซ้ายเอื้อมไปหยิบขนม ที่ฐานด้านหน้ามีร่องรอยรูปหนูหันหน้าเข้าหากันสองข้าง โดยรูปแบบทางศิลปกรรมได้รับอิทธิพลจากศิลปะของอินเดียใต้ ประมาณหลังพุทธศตวรรษที่ ๑๗

เทวรูปพระคเณศศิลาดำ ศิลปะของอินเดียใต้ ประมาณหลังพุทธศตวรรษที่ ๑๗

องค์ที่สาม เป็นเทวรูปศิลาดำ มีความสูงประมาณ ๑๑๐ ซม. ประทับนั่งท่ามหาราชลีลา โดยชันพระชานุขวา มีสี่พระกร ชำรุดพระกรหนึ่ง พระกรที่เหลือถือ ทันตะ อังกุศะ และถ้วยขนม ทรงใช้งวงหยิบอยู่ด้วย ระหว่างพระเนตรทั้งสองมีลวดลายคล้ายดอกประจำยามประดับอยู่

เทวรูปพระคเณศศิลาดำ อีกองค์หนึ่งซึ่งมีลักษณะพิเศษคือ ที่ระหว่างพระเนตรทั้งสองมีลวดลายคล้ายดอกประจำยามประดับอยู่

องค์ที่สี่ เป็นเทวรูปศิลาทรายสีชมพู สูงประมาณ ๗๐ ซม. มีร่องรอยการลงรักปิดทองประทับนั่งท่ามหาราชลีลา ชันพระชานุขวา พระอุทรมีขนาดใหญ่มาก จนดูราวกับว่าพระชงฆ์ทั้งสองแยกออกจากด้านหน้าพระโสณี มีสี่พระกร ทรงสังข์ ปาศะ และถ้วยขนม อีกพระกรที่ว่างคล้ายกับกำลังถอดงาข้างขวา

เทวรูปพระคเณศศิลาทรายสีชมพู

องค์ที่ห้า เป็นเทวรูปสำริดขนาดใหญ่ ถือเป็นเทวรูปองค์ประธานของสถานพระคเณศ สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในสมัยอยุธยา ราวพุทธศตวรรษที่ ๒๑-๒๒ มีขนาดหน้าตักกว้างประมาณ ๘๕ ซม. ประทับนั่งสมาธิ พระบาทขวาทับพระบาทซ้าย ลักษณะพระองค์ค่อนข้างอวบอ้วน มีสองพระกร พระกรขวาถืองาหัก และพระกรซ้าย สันนิษฐานว่าถือเหล็กจารหรือ คณปติลิงคะ นอกจากเทวรูปทั้งห้าองค์ที่ประดิษฐานอยู่บนฐานคล้ายกับฐานชุกชีแล้ว เบื้องหน้าของฐานชุกชียังมีเทวรูปพระคเณศอีกสององค์ซึ่งสันนิษฐานว่าเป็นเทวรูปใหม่ที่เพิ่งนำมาประดิษฐานในภายหลัง

เทวรูปพระคเณศสำริด องค์ประธานของสถานพระคเณศ

สำหรับท่านที่ต้องการเดินทางมาสักการะองค์พระคเณศและพระเป็นเจ้าพระองค์อื่นๆที่เทวสถาน โบสถ์พราหมณ์ ผมขอแนะนำให้เดินทางมาในวันพฤหัสบดีและวันอาทิตย์ เนื่องจากทั้งสองวันนี้ทางจ้าหน้าที่จะเปิดประตูโบสถ์ทั้งสามให้ประชาชนได้เห็นเทวรูปที่ประดิษฐานอยู่ด้านใน โดยสถานพระอิศวรจะอนุญาตให้เข้าไปกราบสักการะด้านในได้ แต่สถานพระคเณศและสถานพระนารายณ์ ทางเจ้าหน้าที่จะใช้รั้วเหล็กกั้นอยู่ที่ประตูทางเข้า เปิดโอกาสให้สามารถมองเห็นเทวรูปภายในได้เท่านั้น ไม่อนุญาตให้เข้าไปกราบสักการะภายในโบสถ์ได้ ยกเว้นวันพิเศษที่ทางเทวสถานกำหนดให้เปิดเข้าไปสักการะภายในได้ทั้งสามโบสถ์ ซึ่งต้องลองไปสอบถามกับทางเจ้าหน้าที่ดูนะครับว่ามีวันไหนบ้าง เพราะฉะนั้นผมจึงขอแนะนำให้ท่านที่ต้องการไปสักการะจุดธูปและเทียนรวมทั้งถวายพวงมาลัย เครื่องบูชาได้จากโต๊ะอยู่ด้านนอกที่ทางเทวสถานจัดไว้ให้ด้านหน้าของโบสถ์ แล้วจึงเดินเข้าไปยืนที่ประตูด้านหน้าโบสถ์เพื่ออธิฐานขอพรจากองค์เทวรูปที่อยู่ด้านในก็ทำได้ครับ ซึ่งพวกมาลัย เครื่องบูชา(กล้วย อ้อย นม ฯลฯ) รวมทั้งธูปเทียนหากท่านไม่ได้จัดเตรียมมาเองจากบ้าน ก็ไม่ต้องกังวลใจไป เพราะด้านหน้าเทวสถานก็มีร้านที่จำหน่ายดอกไม้ธูปเทียน รวมทั้งเครื่องบูชาเพื่ออำนวยความสะดวกให้ท่านอยู่แล้วครับ

นับตั้งแต่สร้างเทวสถาน โบสถ์พราหมณ์ ในปี พุทธศักราช ๒๓๒๗ จนถึงปัจจุบัน นับเป็นเวลากว่า ๒๒๔ ปี ถือเป็นอีกหนึ่งสถานที่สำคัญในกรุงรัตนโกสินทร์ที่อยู่เคียงคู่ประเทศไทยมาเป็นระยะเวลายาวนาน พร้อมๆกับคติความเชื่อในศาสนาพราหมณ์ที่ได้หลอมรวมเป็นส่วนหนึ่งในชีวิตประจำวันของคนในสังคมไทย จึงเป็นสถานที่อีกแห่งที่ผมอยากแนะนำให้ท่านที่มีความศรัทธาในองค์พระคเณศและพระเป็นเจ้าพระองค์อื่นๆในศาสนาพราหมณ์ ได้เดินทางสักการะและเยี่ยมชมสถานที่ศักดิ์สิทธ์คู่กรุงรัตนโกสินทร์ แห่งนี้อย่างน้อยสักครั้งหนึ่งครับ

แหล่งข้อมูลอ้างอิงประกอบการเรียบเรียง :

- หนังสือ พระพิฆเนศวร์ : คติความเชื่อและรูปแบบของพระพิฆเนศวร์ที่พบในประเทศไทยโดย คุณจิรัสสา คชาชีวะ
- หนังสือ คเณศปกรณ์ โดย อ.กิตติ วัฒนะมหาตม์
- หนังสือ พระพิฆเนศ เทพเจ้าแห่งความสำเร็จ โดย คุณทัศพล จังพานิชย์กุล
- หนังสือ ประวัติศาสนาพราหมณ์และพระมหาเทพ ๗ พระองค์ โดย มูลนิธิพระพิฆเนศ
- หนังสือ เทวสถาน โบสถ์พราหมณ์ เสาชิงช้า โดย สำนักผังเมือง กรุงเทพมหานคร
- หนังสือ จดหมายเหตุการอนุรักษ์กรุงรัตนโกสินทร์ โดย กรมศิลปากร
- หนังสือ ประวัติพระคเณศ ฉบับของเทวสถาน โบสถ์พราหมณ์

แหล่งที่มาของภาพ :

- หนังสือ ประวัติพระคเณศ ฉบับของเทวสถาน โบสถ์พราหมณ์
- สถาบันไทยคดีศึกษา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
- เว็ปไซด์ วิชาการ ดอท คอม

*****ขอขอบพระคุณท่านผู้เขียนหนังสือรวมทั้งเจ้าของภาพประกอบ(ที่ได้กล่าวไปแล้วในข้างต้น)ทุกท่าน ซึ่งผู้เรียบเรียงได้นำมาใช้เป็นข้อมูลอ้างอิงรวมทั้งนำภาพมาใช้ประกอบในบทความ ทางผู้เรียบเรียงจึงขอกราบขอบพระคุณด้วยความเคารพอย่างสูงมา ณ โอกาสนี้ครับ*****

ขอขอบคุณข้อมูลดีๆ จากความศรัทธาของทุกท่าน

ขอบคุณ " อักษรชนนี " ผู้เรียบเรียงรวบรวมข้อมูล

ขอขอบพระคุณทุกๆมากๆครับ